Ερευνητικό Πρόγραμμα «Εθνική συγκρότηση και εθνογραφική έρευνα στο Μεσοπόλεμο»
Επιχορηγούμενο από τον Ειδικό Λογαριασμό Κονδυλίων Έρευνας του «Προγράμματος Ερευνητικών Επιχορηγήσεων στο πλαίσιο ενίσχυσης της Βασικής Έρευνας (δ΄ κύκλος) ακαδημαϊκού έτους 2009-2010» της Επιτροπή Ερευνών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Η χορηγία δώθηκε κατόπιν κρίσης της πρότασης από εξωτερικούς αξιολογητές.
Επιστημονικά Υπεύθυνος: Γιώργος Αγγελόπουλος
Επίκ. Καθηγητής Τμήματος Βαλκανικών, Σλαβικών
και Ανατολικών Σπουδών
Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
1. Tο αντικείμενο της έρευνας
Το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων σήμανε τον έλεγχο της γεωγραφικής Μακεδονίας, της Θράκης και της περιοχής του πρώην Βιλαετίου Σμύρνης από Βαλκανικά εθνικά κράτη (Ελλάδα, Βασίλειο των Σέρβων και των Κροατών). Η ποικιλομορφία των πληθυσμών αυτών των περιοχών έθεσε σημαντικές προκλήσεις και διλήμματα αναφορικά με την ενσωμάτωση τους στις αντίστοιχες εθνικές κοινωνίες. Δημιουργήθηκε έτσι η ανάγκη επιστημονικής μελέτης της ετερότητας με στόχο αφενός την πιο ομαλή ένταξη των «αλλοεθνών» στα αντίστοιχα εθνικά κράτη και αφετέρου την καλύτερη διαχείριση των πλουτοπαραγωγικών πηγών αυτών των περιοχών. Μέρος αυτής της διαδικασίας αποτέλεσε και η υβριδική ανάπτυξη της εθνογραφικής έρευνας παρόλο που οι ιστορικές συνθήκες δεν επέτρεψαν τελικά την εμπέδωσή της. Το εν λόγω ερευνητικό πρόγραμμα εστιάζει (α) στις εθνογραφικές έρευνες των Κ. Καραβίδα και Ν. Μαλούχου στη Μικρά Ασία, (β) στην εθνογραφική έρευνα του Πολωνού J. Obrebsky στην περιοχή ανάμεσα στο Ρέσεν και το Κρούσοβο και (γ) στις προσπάθειες δημιουργίας ακαδημαϊκών εστιών μελέτης της γλωσσικής και θρησκευτικής ετερότητας στον ελληνικό ακαδημαϊκό χώρο (Σχολή Βαλκανικών Γλωσσών ΑΠΘ, Έδρα Ιουδαϊκής Θρησκείας ΑΠΘ). Μέσω της ανάλυσης αδημοσίευτου αρχειακού υλικού, ακολουθώντας τα μεθοδολογικά εργαλεία της ιστορικής ανθρωπολογίας, θα αναδείξουμε άγνωστες πτυχές της σχέσης των διαδικασιών εθνικής συγκρότησης και εθνογραφικής έρευνας στη δεκαετία του 1920.
Υπάρχουν ελάχιστες αναφορές, τόσο στη διεθνή όσο και στη ελληνική βιβλιογραφία για την ανάπτυξη της μελέτης της ετερότητας και των προσπαθειών διαχείρισης από τα Βαλκανικά εθνικά κράτη στη δεκαετία του 1920. Η έλλειψη αυτή παρουσιάζεται διότι τελικά επιλέχθηκαν στρατηγικές εξόδου των «αλλοεθνών» (ανταλλαγές πληθυσμών) ή/και αφομοίωσής τους. Κυρίαρχη είναι η αντίληψη ότι η μελέτη της ετερότητας με τη χρήση εθνογραφικών μεθόδων εμπεδώνονται σε αυτές τις κοινωνίες μετά το 1950 από ανθρωπολόγους προερχόμενους από τις ΗΠΑ, τη Γαλλία και τη Μεγ. Βρετανία (βλ. Drackle D., I.R. Edgar και T.K. Schoppers, 2003, Educational Histories of European Social Anthropology, Berghahn Books, N.Y.). Υπάρχουν ελάχιστες διεθνής αναλύσεις στο έργο των γεωγράφων του Παν. του Βελιγραδίου, στο έργο του Κ. Καραβίδα και του J. Obrebsky (βλ. Μouzelis N., 1976, “Greek and Bulgarian Peasants: Aspects of Their Sociopolitical Situation during the Interwar Period”, Comparative Studies in Society and History, Volume 18, No 1: 85-105 και Engelking A. 2003. “Objective observation and direct experience. Jozef Obrebski’s research in Macedonia, contextualizing his scientific biography”, Ethnologia Polona 24: 7-28). Η πλειοψηφία άλλωστε του έργου των Obrebsky και Καραβίδα είναι αδημοσίευτη (βλ. Kομνηνού Μ., 1990, «Εισαγωγή: Η σκέψη του Καραβίδα και η προβληματική των κοινωνικών επιστημών» στο Μ. Κομνηνού και Ε. Παπαταξιάρχης, Κοινότητα, Κοινωνία και Ιδεολογία, Παπαζήσης, Αθήνα. Επίσης: Κωστής Κ., 1990, «Ο Καραβίδας και η ‘ανακάλυψη’ των χωρικών στη μεσοπολεμική Ελλάδα» στον ίδιο τόμο. Επίσης: Μαυρογορδάτος Γ., 1990, «Ο Καραβίδας, θεωρητικός και ιδεολόγος του μικροαστισμού» στον ίδιο τόμο. Επίσης: Engelking, ο.π.).
Στην πραγματικότητα όμως, υπήρξαν στη δεκαετία του 1920 σημαντικές προσπάθειες εθνογραφικής μελέτης και διαχείρισης της ετερότητας των πληθυσμών που ζούσαν στις περιοχές της γεωγραφικής Μακεδονίας, της Θράκης και της περιοχής του Βιλαετίου Σμύρνης. Η πιο σημαντική από αυτές τις προσπάθειες ήταν η ίδρυση από τον C. Caratheodory της Σχολής Εθνολογίας στο Πανεπιστήμιο Σμύρνης. Για το θέμα αυτό έχουμε ήδη δημοσιεύσει συγκεκριμένη μελέτη. Έχουμε επίσης εντοπίσει στη Γεννάδιο Βιβλιοθήκη το μεγαλύτερο τμήμα του αδημοσίευτου αρχείου των Κ. Καραβίδα και Ν. Μαλούχου σχετικά με το άγνωστο εθνογραφικό τους έργο στο Βιλαέτι Σμύρνης το 1921 – 1922. Έχουμε επίσης εντοπίσει το αδημοσίευτο αρχείο του J. Obrebsky, πρώτου διδάκτορα του θεμελιωτή της σύγχρονης κοιν. ανθρωπολογίας Β. Malinowski καθώς και συγκεκριμένα τμήματα του αρχείου του ΑΠΘ στα οποία μπορεί να υπάρχουν αναφορές στη Σχολή Βαλκανικών Γλωσσών και στην έδρα Ιουδαϊκής Θρησκείας (που δεν λειτούργησαν ποτέ). Σκοπεύουμε να ολοκληρώσουμε την αποδελτίωση και τη μελέτη των εν λόγω αρχείων σε Θεσ/νίκη, Αθήνα και Σκόπια και να προχωρήσουμε στη δημοσίευση τμήματος του αδημοσίευτου υλικού.
Το πρόγραμμα στοχεύει στην (α) ανάδειξη άγνωστων πτυχών της ανάπτυξης της μελέτης της ετερότητας στα Βαλκανικά εθνικά κράτη του Μεσοπολέμου, (β) ανάδειξη της σχέσης των διαδικασιών εθνικής συγκρότησης και επιστημονικής μελέτης της ετερότητας και (γ) στον εμπλουτισμό των προσπαθειών για την ενίσχυση της διαχείρισης της ετερότητας στη σημερινή Ελλάδα. Σε μεθοδολογικό επίπεδο βασιζόμαστε στα εργαλεία της ιστορικής ανθρωπολογίας. Συγκεκριμένα, προβλέπουμε (α) αποδελτίωση, (β) ανάλυση του αδημοσίευτου εθνογραφικού υλικού και (γ) πλαισίωσή του βάσει αντίστοιχων ανθρωπολογικών μελετών του μεσοπολέμου.
Σύνθεση της Ομάδας:
Γιώργος Αγγελόπουλος, Αντώνης Πατρινός.